Straszna persona

Czy pamiętacie "Dzienniki Adriana Mole'a, lat 13 i 3/4"? Książkę tę czytałem, gdy byłem jeszcze młodszy niż tytułowy bohater. Pamiętam z niej m. in. to, jak młodzieniec ów przeżywa horror, gdy pewnego dnia odkrywa, że jest inteligentem. Pisze nawet w tej sprawie list do jakiegoś dziennikarza kulturalnego z telewizji. Pamiętam jak wtedy zastanawiałem się: "Kim jest ten inteligent? Co to za straszna persona?". I to pytanie pozostaje ze mną poniekąd do dziś.

Nigdy tak naprawdę na nie sobie nie odpowiedziałem. Mam jednak nadzieję, że fakt, iż powracam do niego dobiegając trzydziestki, nie świadczy o mojej niedojrzałości i zatrzymaniu się na poziomie nastolatka. Pociesza mnie myśl, że nad kwestią tą zastanawiają się też takie tuzy umysłu, jak chociażby redakcja i przyjaciele "Tygodnika Powszechnego" z prof. Leszkiem Kołakowskim na czele (zob. np. tutaj), prof. Tadeusz Gadacz (zob. tu i tu), czy przede wszystkim Jerzy Jedlicki, który zajmuje się tą tematyką od lat i ostatnio opublikował wespół z Maciejem Janowskim i Magdaleną Micińską 3-tomową historię polskiej inteligencji.

Wiele ostatnio czytałem i myślałem na ten temat, i posiłkując się tekstami wyżej wymienionych osobistości, wyszczególniłem takie oto cechy charakteryzujące inteligenta (kolejność nie całkiem przypadkowa, ale i nie ostateczna):

1. Inteligent to człowiek mający bezinteresowną pasję poznawczą. Powtórzę za ks. Adamem Bonieckim:

"Abp Henryk Hoser określił to kiedyś jako „kultura lampy i fotela”. Przy łagodnym świetle lampy inteligent zasiada w fotelu i czyta rzeczy, które doraźnie nie są mu do niczego potrzebne. Czyta, bo lubi czytać, poznaje, bo lubi poznawać. Jest w nim ciekawość świata i ludzi".

2. Co za tym idzie, inteligent jest człowiekiem wykształconym. W jego wykształceniu ważne miejsce zajmuje też znajomość języków obcych, które są niezbędnym mu narzędziem poznawania coraz szerszych obszarów rzeczywistości.

3. Inteligent ma wszechstronne zainteresowania, co bynajmniej nie przeszkadza mu w tym, by być specjalistą w jednej określonej dziedzinie.

4. Cecha powyższa możliwa jest dlatego, że osobnik ten zdolny jest do cierpliwej, długotrwałej i nierzadko mozolnej pracy. Gotów jest przy tym na wiele wyrzeczeń i poświęceń.

5. Inteligent pamięta, że są zachowania, które przynoszą wstyd. Ma on duże poczucie odpowiedzialności.

6. Potrafi też spojrzeć dalej niż czubek własnego nosa - co u wielu przedstawicieli tego gatunku skutkuje pewną "pasją społecznikowską", zaangażowaniem w sprawy społeczne, w tzw. "dobro wspólne". Potrafi bezinteresownie zaangażować się "dla idei".
Sądzę jednak, że punkt ten nie jest absolutnie konieczny, gdyż może kłócić się z kolejnym, który zdaje się być ważniejszy.

7. Inteligent skierowany jest bardziej na wewnętrzną refleksję niż świat zewnętrzny. W skrajnych - ale chyba nie tak odosobnionych - przypadkach może go to doprowadzać do mizantropii i utraty kontaktu z prozą życia.

8. Dzieje się tak dlatego, że inteligent jest wpatrzony głównie w wartości wyższe i w dużej mierze jest ślepy na wartości hedoniczne i utylitarne. Pamięta m.in., że pieniądze nie są najważniejsze.

Przypis: Dlatego też bardzo sprzyja inteligentowi, gdy ktoś za niego zadba o takie sprawy jak zakupy, jedzenie, czyste ubranie. A tak swoją drogą ciekawe, czy jest gdzieś w świecie pomnik żony inteligenta (względnie pisarza, filozofa, naukowca...). Jeśli nie ma - wielkie to zaniedbanie! Oczywiście ta mała uwaga na marginesie nie jest w żaden sposób seksistowska. Zdaję sobie sprawę, że kobiety też są inteligentami, a ich wkład w dzieje myśli nie ogranicza się li tylko do prania brudnych skarpetek inteligentnym mężom.

9. Wreszcie to, co chyba najważniejsze: inteligenta charakteryzuje krytyczne myślenie - także (a może przede wszystkim) względem siebie samego. Inteligent potrafi być samokrytyczny, nieobce są mu wątpliwości, jest ostrożny w ocenach. Pamięta, że autorytety są zawsze autorytetami dla pewnej części społeczeństwa, a nie dla wszystkich. Inteligent nigdy też nie powtarza tego, co ktoś przed nim powiedział, tylko dlatego, że to właśnie zostało już przez kogoś powiedziane. Pamięta o tym, że ludzie są różnorodni, nigdy nie mają wspólnych przekonań - co najwyżej wspólne problemy, dylematy, odpowiedzialność. Także inteligenci.